Możliwe skutki uboczne działania niektórych cytostatyków

1. Przewód pokarmowy

Skłonność do występowania wymiotów występuje w związku ze stosowaniem wielu cytostatyków. Na szczęście są chorzy, którzy nie odczuwają mdłości i nie wymiotują w trakcie chemioterapii. Nie wszystkie cytostatyki w jednakowym stopniu wywołują te dolegliwości.

Jeśli chory ma skłonność do nudności i wymiotów, to dolegliwości pojawiają się zwykle w ciągu kilkunastu minut lub kilku godzin po podaniu leków, co zależy od rodzaju zastosowanego cytostatyku. Dolegliwości mogą się utrzymywać przez kilka do kilkunastu godzin od wystąpienia. Może się zdarzyć, że chorzy odczuwają nudności lub wymiotują następnego dnia lub jeszcze dłużej tj. przez kilka dni. Istnieje wiele leków o działaniu przeciwwymiotnym (antyemetyków), które lekarz może przepisać choremu w celu przeciwdziałania lub łagodzenia nudności i wymiotów. Postęp w zakresie leczenia przeciwwymiotnego jest znaczny i dolegliwości te stanowią obecnie mały problem dla chorych, pod warunkiem prawidłowego leczenia.

Występowaniu nudności może towarzyszyć brak apetytu. Poza tym leki cytostatyczne zmieniają poczucie smaku i dlatego dodatkowo przyczyniają się do pogorszenia apetytu. Z tego też powodu zdarza się, że chorzy nie są w stanie jeść niektórych potraw.

Niektóre cytostatyki wywierają niekorzystny wpływ na śluzówki przewodu pokarmowego, czego następstwem może być biegunka. Jeśli tak się dzieje, to chorzy mają częste i luźne stolce w ciągu kilku dni od rozpoczęcia chemioterapii. Rzadziej cytostatyki powodują zaparcia. Należy zasięgnąć porady lekarza w przypadku wystąpienia jakichkolwiek z wymienionych dolegliwości.

Wskazówki pomocne w unikaniu dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego:

- W przypadku wystąpienia nudności i wymiotów należy niezwłocznie powiadomić o tym fakcie lekarza. Lekarz może zastosować skuteczne leki przeciwwymiotne, które zwykle łagodzą wymienione dolegliwości.
- Należy unikać przygotowywania i spożywania pokarmów, wtedy, kiedy występują nudności.
- Należy unikać spożywania potraw smażonych, tłustych oraz o silnym zapachu.
- Jeśli zapach gorących potraw powoduje nudności - należy jeść zimne lub letnie potrawy.
- Nie należy jeść bezpośrednio przed planowaną chemioterapią. Lepiej jest zjeść niewielki posiłek kilka godzin wcześniej.
- Trzeba pić więcej niż normalnie płynów, powoli sącząc. Należy unikać wypijania w krótkim czasie dużych ilości płynów.
- W przypadku wystąpienia biegunki należy ograniczyć spożywanie pokarmów bogatych we włóknik, surowych owoców, potraw zbożowych i jarzyn. Należy też unikać potraw, które drażnią śluzówkę jamy ustnej. Trzeba również pić więcej płynów, ponieważ organizm szybciej traci płyny w trakcie biegunki.
- W razie wystąpienia zaparcia, należy zwiększyć spożycie pokarmów bogatych we włóknik oraz owoców, jarzyn i pro-duktów zbożowych. Często pobudzenie czynności jelit można osiągnąć pijąc sok ze śliwek oraz gorące płyny.
- Należy przeciwdziałać wysychaniu jamy ustnej.
- Niektórzy chorzy osiągają lepszą kontrolę nudności przez zabiegi relaksujące, prowadzone pod kierunkiem psychologa.

2. Włosy i skóra

Jednym z najczęściej występujących objawów towarzyszących chemioterapii jest wypadanie włosów, przy czym niektóre z cytostatyków w ogóle nie powodują wypadania włosów lub pojawia się ono w niewielkim stopniu. Inne leki mogą niestety spowodować przejściowe łysienie różnego stopnia. Włosy ulegają wtedy uszkodzeniu, co powoduje ich łamliwość tuż przy skórze. Zwykle proces ten rozpoczyna się po tygodniu lub dwóch od rozpoczęcia chemioterapii. Ilość traconych włosów zależy od rodzaju leku lub typu kombinacji leków użytych w leczeniu, dawki leków i indywidualnej reakcji chorego.

Rzadko wypadanie włosów pojawia się wcześniej (tj. po kilku dniach). Wypadają włosy na głowie, ale też w innych okolicach ciała. Nie zapominajmy jednak, że nawet w przypadku wypadnięcia włosów po zakończeniu leczenia odrastają one u większości chorych.

Zdarza się, że niektóre leki stosowane w chemioterapii działają niekorzystnie na skórę chorego. Skóra może ulegać wysychaniu, niewielkiemu odbarwieniu lub przebarwieniu. Czasami występuje też większa niż zwykle wrażliwość na promienie słoneczne. Pojawienie się wysypki powinno być niezwłocznie zgłoszone lekarzowi. Obserwuje się także zwolnienie wzrostu paznokci i pojawienie się białych przebarwień na paznokciach.

Wskazówki dotyczące skórnych objawów ubocznych :

- Przed zastosowaniem leków, które mogą powodować wypadanie włosów, warto krótko ściąć włosy (dłuższe włosy mogą bardziej napinać skórę głowy i prowadzić tym samym do większego łysienia).
- Należy używać delikatnych środków do pielęgnacji włosów (zwłaszcza farb do włosów).
- Włosy należy czesać delikatnie.
- Nie należy stosować suszarek do włosów, wałków i urządzeń do układania włosów.
- Jeśli prawdopodobieństwo utraty włosów jest duże, to należy zawczasu zaopatrzyć się w perukę.
- W razie wystąpienia wysychania i swędzenia skóry jest wskazane wcieranie niewielkich ilości kremów nawilżających.
- W przypadku wystąpienia zmian na paznokciach jest możliwe stosowanie sztucznych paznokci.
- Przed wyjściem na słońce, należy stosować kremy o silnym działaniu blokującym promieniowanie słoneczne w celu zapobiegania oparzeniom.


W niektórych przypadkach można zmniejszyć stopień wypadania włosów przez stosowanie tzw. czepców z lodem. Powodują one zmniejszony przepływ krwi w skórze głowy i tym samym mniejsza ilość leku dociera do włosów. Niestety czepce z lodem rzadko są skuteczne. W związku z tym lepiej poradzić się lekarza, czy warto w danym przypadku je stosować.

3. Szpik kostny

Szpik kostny jest gąbczastą strukturą, wypełniającą wnętrze kości i zawierającą komórki, z których powstają różne typy krwinek.

- Krwinki czerwone zawierające hemoglobinę, przenoszą tlen w organizmie.

Jeśli liczba krwinek czerwonych spada i poziom hemoglobiny we krwi jest niski, chory odczuwa zmęczenie i senność. Spada objętość tlenu dostarczanego do wszystkich okolic ciała i może występować duszność. Są to objawy niedokrwistości - niedoboru hemoglobiny.

Niedokrwistość można skutecznie leczyć farmakologicznie lub przez przetoczenia krwi (transfuzje). Po przetoczeniu krwi dodatkowe krwinki czerwone bardzo szybko pobierają tlen w płucach i transportują go do tkanek i narządów. Chory czuje się wyraźnie silniejszy i ustępuje duszność.

Podczas prowadzenia chemioterapii choremu wykonuje się regularnie badania krwi w celu określenia liczby krwinek czerwonych, a ich niedobory mogą być wyrównane.

- Krwinki białe są istotne w zwalczaniu zakażeń.

Jeśli liczba krwinek białych spada, to chory jest bardziej podatny na zakażenia. Krwinki białe odpowiadają za obronę przed zakażeniem, dlatego im mniej krwinek białych, tym mniejsza możliwość zwalczania bakterii. Aby leczyć zakażenia istnieje często konieczność stosowania antybiotyków podczas chemioterapii. Jeśli kontrolne badania krwi wykażą małą liczbę krwinek białych i objawy zakażenia, to często stosuje się doźylnie antybiotyki (czasami trzeba chorego umieścić w szpitalu).

- Płytki krwi uczestniczą w tworzeniu skrzepów, zapobiegających krwawieniom.

Gdy liczba płytek krwi jest mała, to bardzo łatwo pojawiają się siniaki i silne krwawienia z niewielkich zranień. Zdarza się w przypadku bardzo niskiego poziomu płytek, że chory wymaga przyjęcia do szpitala w celu przetoczenia płytek (wtedy przetaczany jest preparat krwi bez krwinek czerwonych i białych, a zawierający jedynie płytki). Przetoczone płytki zaczynają natychmiast działać i zmniejsza się skłonność do krwawień. Częste badania krwi służą również ocenie liczby płytek i ewentualnemu przeciwdziałaniu ich niedoborom.

Wielu chorych obawia się zakażeń i innych powikłań związanych z przetoczeniami krwi. Należy podkreślić, że obecnie krew do przetoczeń jest wszechstronnie badana przed użyciem i ryzyko zakażeń jest niezwykle małe.

Wskazówki:

- W przypadku wystąpienia gorączki powyżej 38 stopni, objawów częstszego pojawiania się siniaków czy krwawień należy niezwłocznie poinformować o tym lekarza (nawet, jeśli stan taki występuje w okresie przerwy między kolejnymi kursami leczenia).
- Należy unikać zatłoczonych miejsc i kontaktu z osobami z objawami infekcji (nie oznacza to jednak, że należy żyć w odosobnieniu).
- Należy utrzymywać wysoki poziom higieny osobistej.
- Należy stosować zdrową dietę (w tym świeże jarzyny i owoce ). Trzeba dbać, by potrawy były gotowane, a unikać potraw gotowych.
- Trzeba starać się unikać przypadkowych zranień, na przykład podczas pracy w ogrodzie nosić grube rękawice.
- W celu uniknięcia infekcji należy ograniczyć kontakty ze zwierzętami domowymi.
- W przypadku zranienia powinno się dłużej niż zwykle stosować opatrunki uciskowe.
- Należy odpoczywać wtedy, kiedy poczuje się zmęczenie.
- Nie powinno się podejmować wyczerpujących (czynności) w okresie leczenia (lepiej przełożyć to na później).

4. Jama ustna

Niektóre leki stosowane w chemioterapii mogą prowadzić do wystąpienia podrażnienia jamy ustnej, a niekiedy nawet wystąpienia owrzodzeń. W takim wypadku zmiany pojawiają się na ogół po kilku dniach (5-10 dni) od podania leków i ustępują po 3-4 tygodniach. Czasami owrzodzenia w jamie ustnej ulegają zakażeniu i lekarz stosuje wtedy odpowiednie leczenie.

Kiedy chemioterapia, która ma być zastosowana, niesie ze sobą duże ryzyko owrzodzeń, wtedy istnieje możliwość podania profilaktycznie odpowiednich środków.

Niektóre leki mogą spowodować zmianę smaku (jedzenie wydaje się bardziej słone, gorzkie lub metaliczne). Normalny smak powraca z reguły po zakończeniu chemioterapii.

Wskazówki:

- Należy delikatnie czyścić zęby i dziąsła rano, wieczorem i po każdym posiłku .
- Wskazane są miękkie szczotki do zębów.
- Po każdym posiłku oraz rano i wieczorem należy wyjąć i oczyścić protezy zębowe.
- Jeśli pasta do zębów powoduje występowanie uczucia mdłości lub pieczenia, to można stosować płukanie sodą oczyszczoną zamiast pasty (łyżeczka od herbaty sody na pół szklanki ciepłej wody).
- Codziennie należy stosować nici do czyszczenia zębów.
- Trzeba nawilżać wargi wazeliną lub specjalnymi pomadkami do warg.
- Należy unikać alkoholu, tytoniu, ostrych przypraw, czosnku, cebuli, octu i słonych potraw, które mogą nasilać nieprawidłowe uczucie smaku i drażnić jamę ustną.
- Nie należy jeść suchych pokarmów (stosować np. sosy dla łatwiejszego łykania, obficie popijać jedzenie, pić dużo soków).
- Jeśli pojawią się owrzodzenia należy powiadomić o tym lekarza w celu podjęcia szybkiego leczenia.